تحلیل فقهی - حقوقی قاعده لاضرر در رفع ضرر ناشی از تمکین و نشوز زوجه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری حقوق دانشگاه امام صادق (ع)، دانش‌آموخته سطح 3 حوزه‌علمیه رشته فقه و اصول، تهران، ایران

چکیده

خداوند در مقام تشریع اولیه، احکام ضرری وضع نکرده است، اما اگر یکی از همین احکام، در مقام اجرا برای فردی متضمن ضرر شود، قاعده لا ضرر، آن را مرتفع می­سازد. پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی در پی پاسخ به این سؤال است که قاعده لا ضرر در رفع ضررهای ناشی از مبادرت ورزیدن زوجه به تمکین خاص و رفع ضررهای ناشی از نشوز زوجه نسبت به زوج، از چه جایگاه و اقتضائاتی برخوردار است؟ یافته­های پژوهش حاکی است علی­رغم اینکه مطابق احکام فقهی و حقوقی تمکین خاص از وظایف زوجه است، اما قاعده لا ضرر به‌عنوان یکی از قواعد حاکم بر احکام اولیه می‌تواند احکام ضرری یا احکام متعلق به موضوعات متضمن ضرر را در فروضی که ورود چنین ضرری متصور است، مرتفع سازد. لذا قاعده لا ضرر به­عنوان مهم­ترین قاعده فقهی در رفع ضرر ناشی از تمکین خاص زوجه و همچنین رفع ضرر ناشی از ناشزه شدن زوجه برای زوج از جایگاه مهمی برخوردار است. اصل (40) قانون اساسی و ماده (1108) قانون مدنی نیز مؤید همین مدعاست. لذا اگرچه یکی از تکالیف زوجه آن است که از زوج تمکین کند، لیکن اگر ایفای این تکلیف متضمن ورود ضرر به زوجه باشد، بر اساس قاعده لا ضرر و همچنین وفق اصل (40) قانون اساسی و ماده (1108) قانون مدنی - که درواقع یکی از جلوه­های قاعده لا ضرر محسوب می‌شوند- زوجه می‌تواند از تمکین خودداری نماید. همچنین اگر زوجه ناشزه شود، زوج حق ندارد با ضرب‌وجرح، به او ضرر برساند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  • قرآن کریم.
  • ابن اثیر الجزری، مبارک بن محمد، فی غریب الحدیث و الأثر، قم: اسماعیلیان، بی‌تا.
  • ابن‌بابویه قمی، محمد بن علی (شیخ صدوق)، (1415 ق). المقنع، قم: مؤسسه امام مهدی (عج).
  • _________________ (1404 ق). من الفقیه، قم: جامعه مدرسین.
  • ابن منظور الافریقی المصری، محمدبن مکرم، (1414 ق). لسان العرب، بیروت: بی­نا.
  • ابهری، حمید و محمدصالح صفایی، (1391). «موارد موجه عدم تمکین زوجه در حقوق ایران»، پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، س 9، ش 30.
  • اصفهانی، بهاءالدین (فاضل هندی)، (1405 ق). کشف اللثام، قم: مکتبه آیه الله مرعشی نجفی.
  • بحرانی، یوسف بن احمدین ابراهیم، (1405 ق). الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره، قم: جماعه المدرسین.
  • جابری عربلو، محسن، فرهنگ اصطلاحات فقه اسلامی، تهران: سپهر، بی­تا.
  • جوهری، اسماعیل بن جماد و محمد بن­ابی بکر مختار، (1363 ق). الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیه، تهران: ناصرخسرو.
  • جبعی العاملی، زین‌الدین بن علی (شهید ثانی)، (1383 ق). تحریر الروضة فی شرح اللمعة الدمشقیة، تهران: سمت.
  • __________________(1413 ق). مسالک­ الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم: مؤسسه المعارف الاسلامیة.
  • جعفر زاده، علی، (1390). دوره حقوق مدنی - حقوق مدنی خانواده نکاح و انحلال آن، تهران: جنگل جاودانه.
  • جعفری لنگرودی، محمدجعفر، (1376). دانشنامه حقوقی، تهران: امیرکبیر.
  • جوادی آملی، عبدالله، (1388). تسنیم، تفسیر قرآن کریم، قم: اسراء.
  • حسنی، علیرضا، (1388). حقوق متقابل زوجین در روابط زناشویی، دامغان: دانشگاه آزاد اسلامی.
  • حلبی، حمزه بن علی بن زهره، (1417 ق). غنیة النزوع الى علم الأصول و الفروع، قم: امام صادق (ع).
  • حلی، حسن بن یوسف (علامه حلی)، (1413 ق). قواعد الاحکام فی معرفة الحالل و الحرام، قم: حوزه علمیه قم.
  • ________________ تحریر الاحکام الشرعیة، مشهد: آل البیت، بی‌تا.
  • حلی، محمد بن حسن (فخر المحققین)، (1389 ق). ایضاح الفوائد فی شرح القواعد، قم: اسماعیلیان.
  • حلی، نجم الدین (محقق حلی)، (1408 ق). شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: اسماعیلیان.
  • خراسانی، محمدکاظم (آخوند)، (1414 ق). کفایة الاصول، قم: مؤسسه نشرالاسلامی التابعه الجماعة المدرسین.
  • خوئی، سید ابوالقاسم، (1410 ق). منهاج الصالحین، قم: مهر.
  • دانش، تاج الزمان، (1381). مجرم کیست، جرم شناسی چیست، تهران: کیهان.
  • دیبایی، امیر، (1381). چکیده طب قانونی، اهواز: دانشگاه علوم پزشکی.
  • الرازی، عبدالقادر محمدبن ابن بکر، (1415 ق). مختار الصحاح، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  • راغب اصفهانی، ابوالقاسم، (1404 ق). المفردات فی غریب القرآن، بی‌جا: نشرالکتاب.
  • صدر، سید محمدباقر، (1420 ق). قاعده الضرر و الضرار، قم: دارالصادقین للطباعة و النشر.
  • صفایی، حسین و اسدالله امامی، (1398). مختصر حقوق خانواده، تهران: بنیاد حقوقی میزان.
  • طباطبایى، سید محمدحسین، (1374). المیزان فی تفسیر القرآن، قم: جامعه مدرسین.
  • طریحی، فخرالدین بن محمد، (1375 ق). مجمع البحرین و مطلع النیرین، تهران: مرتضوی.
  • طوسی، محمد بن حسن، (1417 ق). الخلاف، قم: اسلامی.
  • ____________ (1387 ق). المبسوط فی فقه الامامیة، تهران: مکتبة المرتضویة.
  • علاسوند، فریبا، (1386). زنان در موازنه حق و تکلیف، تهران: نیستان.
  • علم الهدی، مرتضی، (1405 ق). رسائل، مهدی رجایی (محقق)، قم: دارالقرآن.
  • عمید، حسن، (1359). فرهنگ فارسی عمید، تهران: امیرکبیر.
  • فخر رازی، محمد بن عمر، تفسیر کبیر، بیروت: دار احیاء العربی، بی­تا.
  • فرح­زادی، علی اکبر و جواد ابراهیمی،(1398).«بازپژوهی استنباط احکام خانواده با توجه به اصل استحکام خانواده«». مطالعات راهبردی زنان، د 22، ش 86 .
  • فضل الله، محمدحسین، (1421 ق). تأملات اسلامیة حول المراۀ، بیروت: دارالملاک.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، (1369 ق). اصول الکافی، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
  • گودرزی، فرامرز، (1377). پزشکی قانونی، تهران: انیشتین.
  • محقق داماد، سید مصطفی، (1373). قواعد فقه- بخش مدنی، تهران: سمت.
  • محقق سبزواری، محمدباقر، (1390 ق). کفایة الاحکام، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  • مشکینی، علی، (1371). اصطلاحات الاصول و معظم ابحاثها، قم: نشر هادی.
  • مکارم شیرازی، ناصر، (1367). تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
  • معاونت آموزش قوه قضائیه، (1387). مجموعه پرسش ها و پاسخ های حقوقی در امور خانواده، تهران: جنگل جاودانه.
  • معین، محمد، (1386). فرهنگ فارسی، تهران: بهزاد.
  • مقری الفیومی، احمد بن محمد، (1414 ق). مصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر الرافعی، قم: دارالهجره.
  • موسوی خمینی، سید روح الله، (1379). تحریرالوسیله، قم: دارالعلم.
  • ______________ (1410 ق). الرسائل، قم: اسماعیلیان.
  • ______________ (1414 ق). بدائع الدرر فی قاعده نفی الضرر، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
  • مهاجری، مریم و عزت­السادات میرخانی (1398). ظرفیت فقهی قاعده لاضرر در رفع ضرر و زیان ناشی از روابط زوجین، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
  • نجفی، محمدحسن، (1404 ق). جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  • نجفی خوانساری، موسی، (1408 ق). منیة الطالب فی شرح المکاسب (تقریرات ابحاث میرزا محمد حسین نائینی)، قم: اسلامی.
  • نراقی، مولی احمد بن محمدمهدی، (1417 ق). عوائد الایام فی بیان قواعد استنباط الاحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، قم: مکتب العالم الاسلامی.
  • نقیبی، سید ابوالقاسم، (1386). «سوءاستفاده از حق در نظام حقوق خانواده از منظر فقه امامیه و حقوق ایران»، فقه و حقوق خانواده (ندای صادق)، ش 47.

یوسفی، زین الدین ابی علی الحسن بن ابیطالب، (1410 ق). کشف الرموز، قم: جامعه المدرسین قم