عدالت جنسیتی و گفتمان تغییر در احکام فقهی زنان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکترای فلسفه اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران

چکیده

عدالت جنسیتی به معنای «عدالت استحقاقی در مورد زنان و مردان» است. گفتمان تغییر می‌کوشد نابرابری‌های فقهی میان زن و مرد را برای دستیابی به این امر کاهش دهد. هدف این پژوهش واکاوی متدولوژی این گفتمان و ارائه نقشه راه روشمندانه مطلوب برای دستیابی به عدالت جنسیتی است. در این راستا با روش تحلیلی ـ انتقادی، آثار نویسندگان پس از انقلاب اسلامی در خصوص این نابرابری‌ها بررسی شده‌اند. در ذیل این گفتمان «رویکردهای غیرفقهی و روشنفکرانه» در اعتبار کتاب و سنت خدشه می‌کنند اما رویکردهای فقهی و شبه فقهی همچنان بر اعتبار فی الجمله ادله فقهی اصرار دارند. در ذیل این رویکردهای اخیر نیز، «رویکرد تغییر در اجرا»، دامنه تغییر را صرفاً در مرحله اجرای این احکام می‌شمارد. «رویکرد تغییر در افتاء»، مرحله استنباط این احکام را دستخوش تغییر دانسته، با «کشف فروع جدید» و بازنگری در ادله با روش‌های مرسوم در فقه شکل می‌گیرد و رویکرد «وضع اصول جدید» با اجتهاد در خود قواعد استنباط حکم شرعی و دستیابی به روش‌هایی نوین به اظهار نظرهای فقهی جدید دست می‌یابد. صرف‌نظر از اشکالات صغروی که در این رویکردها وجود دارد، فی‌الجمله صورت‌بندی‌های کبروی آنها قابل‌قبول است و نظم مطلوب در آن‌ها برای دست‌یابی به عدالت جنسیتی بدین شرح است: یکم وضع اصول جدید و بازنگری در قواعد استنباط؛ دوم کشف فروع جدید و بازنگری در ادله؛ سوم رویکرد تغییر در اجرا در فرضی که نابرابری مفاسدی به دنبال دارد و چهارم گفتمان ثبات در فرضی که هیچ تغییر موجهی حتی در مقام اجرا به اثبات نرسد.

کلیدواژه‌ها


  •  

    • اردبیلی، احمد، (1403 ق). مجمع الفائدة و البرهان، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    • استرآبادی، محمدامین، (1426 ق). الفوائد المدنیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    • اسحاقی،محمد، فریبا حاجیعلی و زینب نفر،(1399).« کاربرد انصاف در فقه خانواده»، مطالعات راهبردی زنان، د 22 ، ش 88 .
    • اصفهانى، محمدحسین، (1429 ق). نهایة الدرایة فی شرح الکفایه، ج سوم، بیروت: موسسة آل‌البیت علیهم‌السلام.
    • موسوی خمینی، سید روح­الله، (1389). صحیفه نور، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
    • آملی، میرزامحمدتقی، (1380 ق). مصباح الهدى فی شرح العروة الوثقى، تهران: مولف.
    • ایزدی فرد، علی‌اکبر و حسین کاویار، (1391). «واکاوی ادله ناظر بر مرجعیت زنان در فقه امامیه»، راهبرد، س 21، ش 65.
    • پزشگی، محمد، (1387). صورت‌بندی مطالعات زنان در جهان اسلام، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
    • پوراسماعیلی، علیرضا و علیرضا صادقی، (1393). «نقد نظریه ممنوعیت قضاوت زنان از منظر فلسفه فقه»، پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، س 10، ش 36.
    • تشکری، زهرا، (1381). زن در نگاه روشنفکران، قم: طه.
    • جناتی، محمدابراهیم، (1380). روش‌های کلی استنباط در فقه، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
    • جهانگیری، محسن، (1385). بررسی تمایز‌های فقهی زن و مرد، قم: بوستان کتاب.
    • جوادی‌آملی، عبدالله، (1388). زن در آینه جلال و جمال، قم: اسراء.
    • حرعاملی، محمد، (1409 ق). وسائل الشیعة، قم: موسسه آل البیت علیهم السلام.
    • حلی، جمال‌الدین، (1407 ق). المهذب البارع، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    • حلّى، مقداد بن عبداللّه، (1424 ق). کنز العرفان فی فقه القرآن، ج دوم، قم: انتشارات مرتضوى.
    • خامنه‌ای، محمد، (1385). فلسفه زن بودن، تهران: بیاد حکمت اسلامی صدرا.
    • خویى، ابوالقاسم، (1417 ق). محاضرات فی أصول الفقه، ج سوم، قم: طبع دارالهادى.
    • زمخشرى، محمود، (1407 ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج یکم، بیروت: دارالکتاب العربی.
    • سبحانی، جعفر، استنباط الاحکام، قم: بی‌نا، بی­تا.
    • سبحانی، محمدتقی، (1382). الگوی جامع شخصیت زن مسلمان، قم: دفتر مطالعات و تحقیقات زن.
    • شفیعی سروستانی، ابراهیم، (1379). جریان شناسی دفاع از حقوق زنان در ایران، قم: طه.
    • سروش ‌محلاتی، محمد، (1379). «امکان تغییر حکم شرعی»، حریم امام، 7، ش 333.
    • شالچی، مجید، (1388). حقوق زن، تهران: آرون.
    • شجریان، مهدی، (1396). «اصول روش تفسیری آیت الله جوادی آملی»، معارج، 3، ش 1.
    • ــــــــ (1397).«بررسی گستره شریعت از منظر دیدگاه های رایج در مصالح و مفاسد واقعیه»، آیین حکمت، 10، ش 35.
    • ــــــــ (1395).«نگرشی نوین در تبیین ضرورت عقلی عمل‌به دستوارت شرعی»، عقل و دین، 8، ش15.
    • ــــــــ (1399 الف). «بررسی رویکردهای رایج در مفهوم عدالت جنسیتی»، مطالعات اسلامی زنان و خانواده، س 7، ش 12.
    • ــــــــ (1399 ب). «راه حلی برای چالش مفهوم شناسی عدالت»، حکمت اسلامی، س 7، ش 3.
    • جبعی العاملی، زین‌الدین بن علی (شهید ثانی)، (1413 ق). مسالک الأفهام، قم: موسسه المعارف الاسلامیه.
    • انصاری، سید مرتضی، (1416 ق). فرائد الاصول، قم: موسسه النشر الاسلامی.
    • صادقی تهرانی، محمد، (1378). توضیح المسائل نوین، تهران: امید فردا.
    • ــــــــ (1386). حقوق بانوان در اسلام، تهران: امید فردا.
    • ــــــــ (1383). فقه گویا، قم: جامعه علوم القرآن.
    • صانعی، یوسف، (1384). برابری دیه، قم: فقه الثقلین.
    • ــــــــ (1383). برابری قصاص، قم: فقه الثقلین.
    • ــــــــ (1397). رویکردی به حقوق زنان، قم: فقه الثقلین.
    • ــــــــ (1388). شهادت زن در اسلام، قم: فقه الثقلین.
    • ضیایی‌فر، سعید، (1392). «بهره‌گیری از شئون معصوم در استنباط احکام فقهی زنان»، کاوشی نو در فقه، س 20، ش 3.
    • ــــــــ (1393). فلسفه علم فقه، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
    • طبرسى، فضل‌بن‌حسن، (1372 ق). مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج سوم، چ سوم، تهران: ناصر خسرو.
    • ــــــــ (1412 ق). تفسیر جوامع الجامع، ج یکم، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
    • طباطبایی، سیدمحمدحسین، (1390 ق). المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
    • عبادی، شیرین، (1373). تاریخچه و اسناد حقوق بشر در ایران، تهران: روشنگران.
    • عترت‌دوست، محمد و سیدمحمدجواد وزیری‌فرد، (1392). «بررسی ادله فقهی مخالفان ولایت سیاسی زنان در فقه شیعه»، پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، س9، ش33.
    • علاسوند، فریبا، (1380). «فقه زنان و کنواسیون منع تبعیض در نگاهی گذرا»، مجموعه مقالات: دفاع از حقوق زنان، قم: طه.
    • علی‌اکبریان، حسنعلی، (1386). قاعده عدالت در فقه امامیه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
    • ــــــــ (1395). «نقش عدالت در قانون‌گذاری در حکومت اسلامی»، کاوشی نو در فقه، س 23، ش 1.
    • علیدوست، ابوالقاسم و عشایری‌منفرد، محمد، (1390). «بازپژوهی خروج از منزل بدون اذن شوهر»، مطالعات راهبردی زنان، س 13، ش 51.
    • علیدوست، ابوالقاسم، (1391). فقه و عقل، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    • فنایی، ابوالقاسم، (1394). اخلاق دین‌شناسی، تهران: نگاه معاصر.
    • ــــــــ (1395). دین در ترازوی اخلاق، تهران: صراط.
    • قابل، احمد، (1391 الف). شریعت عقلانی:

    (www.ghabel.net)

    • ــــــــ (1391 ب). مبانی شریعت:

     (www.kadivar.com)

    • کاتوزیان، ناصر، (1377). «ارزش سنت و جذبه عدالت در توارث همسران»، نقد و نظر، س 5، ش 1.
    • کار، مهرانگیز، (1376). حقوق سیاسی زنان ایران، تهران: روشنگران.
    • کاشف الغطاء، (1359 ق). تحریرالمجله، نجف: المکتبه المرتضویه.
    • کاظم‎زاده، علی، (1386). تفاوت حقوقی زن و مرد، تهران: بنیاد حقوقی میزان.
    • کدیور، محسن، (1390). بازخوانی حقوق زنان در اسلام:
    • ــــــــ (1385 الف). بازخوانی نظریه علمای ابرار:
    • ــــــــ (1385 ب). تأملی در منابع اعتقادی:
    • ــــــــ (1396). تحول در نگرش سیاسی و دینی به حجاب:
    • ــــــــ (1395 الف). حکم شرعی حجاب:
    • ــــــــ (1395 ب). علمای ابرار:

     (www.kadivar.com)

    • ــــــــ (1388). حق‌الناس، تهران: کبیر.
    • کرکی، نورالدین علی، (1414 ق). جامع المقاصد، قم: موسسه آل البیت علیهم‌السلام.
    • کلینی، محمد بن یعقوب، (1407 ق). الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    • مجتهدشبستری، محمد، (1379). نقدی بر قرائت رسمی از دین، تهران: طرح‌نو.
    • محقق نائینی، محمدحسین، أجود التقریرات، قم: مطبعه العرفان، بی­تا.
    • محمدی اصل، عباس، (1386). جنسیت و دیدگاه‌های نئوفمینیستی، تهران: صدف.
    • علی‌محمدی، حامد و آمنه‌سادات حسینی، (1392). «تفاوت شهادت زن و مرد در فقه و حقوق»، مطالعات راهبردی زنان، س 5، ش 60.
    • مرتضوی، محمد، (1387). حقوق اجتماعی و سیاسی در اسلام، مشهد: یوسف فاطمه.
    • مطهری، مرتضی، (1388). عدل الهی (مجموعه آثار ج 1)، تهران: صدرا.
    • مظفر، محمدرضا، (1430 ق). اصول الفقه، قم: موسسه النشر الاسلامی.
    • مهرپور، حسین، (1379). مباحثی از حقوق زن، تهران: اطلاعات.
    • مهریزی، مهدی، (1384). «رویکردهای مذهبی در تاریخ معاصر ایران به زن»، آیینه پژوهش، ش 91.
    • ــــــــ (1382). شخصیت و حقوق زن در اسلام، تهران: علمی فرهنگی.
    • ــــــــ (2008 م). «فقه المراه: اشکالیاته و تحدیاته»، در مجموعه مقالات: فقه المراه، بیروت: مرکز الحضاره لتنیه الفکر الاسلامی.
    • نجفی، محمدحسن، (1404 ق). جواهر الکلام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‌.
    • هدایت‌نیا، فرج‌الله، (1396).«تأملی بر نظریه خانه‌نشینی زن در فقه اسلامی»، مطالعات راهبردی زنان، د 19، ش 78.