بررسی فقهی- حقوقی گستره ی نشوز زوجین و شیوه ی مواجهه با آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه تربیت مدرس

2 نویسنده مسئول

3 دانشجوی دکتری رشته مطالعات زنان، دانشگاه تربیت مدرس

4 دانش آموخته ی کارشناسی ارشد رشته ی فقه و مبانی حقوق اسلامی

چکیده

«نشوز» از واژگان مهم قرآنی است که در اصطلاح فقه امامیه و حقوق موضوعه، به معنای خروج زن یا شوهر از ادای حق یا حقوق واجب همسرش است. قرآن کریم در آیات 34 و 128 سوره ی نساء، به نشوز زوج و زوجه و راه های رفع یا مقابله با آنها پرداخته است. «ضرب» یکی از گام های مواجهه با نشوز زوجه است که در قرآن کریم تصریح شده و کیفیت، شرایط، ابزار و به طور کلی مختصات رجوع به آن، از موضوعات اختلافی بین فقهای امامیه از متقدمین تا متأخرین بوده است. همچنین بر اساس رأی بسیاری از فقها، ضرب زوج نیز در حالت نشوز، عل یرغم نبود نصّی در مورد آن، با لحاظ شرایطی، موجّه است، اما جایگاه و شرایط ضرب زوج و زوجه در مواجهه با نشوز آنها تفاوت هایی دارد که در این پژوهش، با استفاده از روش اسنادی و کتابخانه ای، بررسی شده است. بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش، تعریف و مختصات نشوز، گستره ی آن و نیز جایگاه ضرب در مواجهه با رخداد نشوز در خانواده در حقوق موضوعه نواقص و ابهامات جدی دارد. لذا می بایست بر اساس آراء فقه امامیه و با رویکردی متناسب با مقتضیات نهاد خانواده و روابط مطلوب زناشویی در جامعه ی کنونی ایران، این نواقص و ابهامات رفع شود.

کلیدواژه‌ها


1) قرآن کریم
2) ابن بابویه، محمدبن علی 1367ش. من لایحضره الفقیه، ترجمه­ی علی اکبر و محمد غفاری و صدر بلاغی، تهران، صدوق.
3) ابن برّاج، عبدالعزیز 1406ق. المهذّب، قم، جامعه مدرسین حوزة علمیه.
4) ابن منظور، محمدبن مکرم 1414ق. لسان العرب، بیروت، دارالفکر.
5) اردبیلی، احمد 1416ق. مجمع الفائده و البرهان، قم، جامعه­ی مدرسین.
6) انصاری، قدرت الله و همکاران 1385ش. تعزیرات از دیدگاه فقه و حقوق جزا، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
7) بازگیر، یدالله 1386ش. قانون مدنی، تهران، فردوسی.
8) بحرانی، یوسف­بن احمد 1408ق. الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، قم، مؤسسة النشر الاسلامی.
9) جبعی عاملی(شهید ثانی)، زین­الدین­بن علی 1413ق. مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیه.
10) ________ 1386ش. الروضه البهیمه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ترجمه­ی علی شیروانی و محمدمسعود عباسی، قم، دارالعلم.
11) جعفری لنگرودی، محمدجعفر 1381ش. ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش.
12) ________ 1386ش. دوره متوسط حقوق مدنی- حقوق خانواده، تهران، گنج دانش.
13) حرّعاملی، محمد 1409ق. وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت.
14) حسینی واسطی زبیدی حنفی، محب­الدین ابی فیض سید محمد مرتضی 1414ق. تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالمکتبه الحیاه.
15) حلّی (علامه)، حسن­بن یوسف 1410ق. إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان‌، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
16) __________ 1412ق. مختلف الشیعه، قم، مرکز الابحاث و الدراسات الاسلامیه.
17) __________ 1430ق. قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
18) حلّی (محقق)، جعفربن حسن 1403ق. شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تهران، استقلال.
19) ___________ 1377ش. المختصر النافع فی الفقه الامامیه، تهران، الهام.
20) حلّى (ابن ادریس)، محمدبن منصوربن احمد 1410ق. السرائر الحاوی لتحریرالفتاوى، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
21) خوئی، سید ابوالقاسم 1410ق. منهاج الصالحین، قم، مدینة العلم.
22) ___________ . منیة السائل، بی جا، بی تا.
23) دهخدا، علی اکبر 1377ش. لغت نامه، تهران، دانشگاه تهران.
24) راغب اصفهانی، حسین بن محمد 1404ق. المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالعلم.
25) سبزواری، عبدالاعلی 1413ق. مهذّب الاحکام، قم، دفتر آیت الله سبزواری.
26) سجادی نژاد، سید احمد. «تعزیر و رابطه­ی آن با امر به معروف و نهی از منکر»، قواعد فقه جرایی، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
27) السیوری (فاضل مقداد)، جمال­الدین المقداد بن عبدالله 1365ش. کنزالعرفان فی فقه القرآن، تصحیح محمدباقر البهبودی، تهران، المرتضوی.
28) شاکری گلپایگانی، طوبی، «دعوی قتل فرزند توسط پدر در سیاست جنایی مشارکتی»، ندای صادق، سال 9، ش33، (بهار 1383).
29) شهری، غلامرضا و محمد خرازی 1380ش. مجموعه نظرهای مشورتی اداره حقوقی در زمینه مسایل مدنی، تهران، روزنامه رسمی.
30) صادقی تهرانی، محمد. تبصرة الفقها، تهران، امید فردا.
31) الطائی، یحیی 1381ش. التعزیر فی الفقه الاسلامی، قم، بوستان کتاب.
32) طباطبائی، سید محمدحسین 1391ق. المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی.
33) طباطبائی، سیدعلی 1412ق. ریاض المسائل، بیروت، دارالهادی.
34) طبرسی، فضل­بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه.
35) طریحی، فخرالدین 1416ق. مجمع البحرین، تهران، کتابفروشی مرتضوی.
36) طوسی، ابوجعفر محمدبن حسن 1387ق. المبسوط فی فقه الامامیه، تحقیق محمدتقی کشفی، تهران، مکتبه المرتضویه لاحیاء و الآثار الجعفریه.
37) _________  1390ق/1970 م. النهایه، بیروت، دارالکتب العربی.
38) غلامی، علی، «سازوکارهای اجرای قاعدة «"التعزیر لکل من عمل محرم"»، فقه و حقوق اسلامی، سال 2، ش4، (تابستان 1391).
39) فراهیدی، خلیل­بن احمد 1410ق. کتاب العین، قم، هجرت.
40) قیّم، عبدالنبی 1387ش. فرهنگ معاصر عربی- فارسی، تهران، فرهنگ معاصر.
41) کاتوزیان، ناصر 1388ش. حقوق خانواده، تهران، شرکت سهامی انتشار.
42) الکاظمی، فاضل الجواد 1387ش. مسالک الافهام الی آیات الاحکام، تصحیح عبدالرحیم العقیق البخشایشی، قم، نوید اسلام.
43) کلینی، محمدبن یعقوب 1429ق. الکافی، قم، دار الحدیث للطباعة و النشر.
44) مجموعه آرای قضایی دادگاه­های تجدیدنظر استان تهران، تدوین پژوهشکده استخراج و مطالعات رویه­ی قضایی کشور، تهران، مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضاییه، 1393ش.
45) محقق داماد‌، سید مصطفی 1367ش. بررسى فقهى حقوق خانواده، تهران، علوم اسلامی.
46) مصطفوی فرد، حامد، «بازخوانی مفهوم نشوز زن و مرد در قرآن»، فقه اهل بیت، ش69، (بهار 1391ش).
47) معاونت آموزشی قوة قضائیه 1387ش. رویه قضایی ایران در ارتباط با دادگاه­های خانواده، تهران، جنگل.
48) معاونت حقوقی و توسعه قضایی قوه قضائیه، 1384ش. مجموعه تنقیح شده قوانین  مقررات حقوقی، تهران، روزنامه رسمی.
49) مکارم شیرازی، ناصر 1368ش. تفسیرنمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
50) موحدی لنکرانی، محمدفاضل 1421ق. تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة- النکاح‌، قم، مرکز فقهى ائمه اطهار(علیهم السلام).
51) موسوی الخمینی، سید روح الله 1407ق. تحریرالوسیله، بیروت، السفاره الجمهوریّه الاسلامیه ایرانیه.
52) مؤمن، رقیه سادات 1392ش. جایگاه و محدودة حقوق جنسی زوجین در فقه امامیه و حقوق ایران، تهران، دانشگاه امام صادق(ع).
53) نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرایع الاسلام، بیروت، دارالاحیاءالتراث العربی.
54) هدایت نیا گنجی، فرج الله 1385. حقوق مالی زوجه (اجرت المثل، نحله و تعدیل مهریه)، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.