کاربرد قاعده ی «امتناع ناشی از سوء اختیار» در حوزه ی فقه خانواده

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی گروه فقه و حقوق دانشگاه امام صادق (ع) پردیس خواهران

چکیده

هرگاه مکلف با سوء اختیار، به سرپیچی از اوامر و نواهی شارع ناچار شود، عقاب ناشی از مخالفت با شارع از او نفی نخواهد شد و عملکرد وی اختیاری محسوب می‌شود و آثار حقوقی و کیفری متناسب با آن، مترتب خواهد شد. این قاعده که در کتب فقهی، اصولی و کلامی به قاعده‌ی «الامتناع بالاختیار لاینافی الاختیار» معروف است قاعد‌ه‌ای عقلی است که در استنتاج برخی از مبانی و احکام فقهی کبرای استدلال واقع می‌شود و کاربرد زیادی در حوزه‌ی تکالیف مکلفین دارد. این مقاله با هدف ایجاد توجه به ظرفیت این قاعده در بهبود قوانین حوزه‌ی خانواده و با استفاده از منابع کلامی، اصولی، فقهی و حقوقی به بررسی مفهوم قاعده و رابطه‌ی آن با برخی از قواعد فقهی می‌پردازد و با تحلیل موارد کاربرد آن در حوزه‌ی خانواده، کارگشایی این قاعده در حل مشکلات ناشی از استنکاف (خودداری) از انجام تکالیف حوزه‌ی خانواده (تکالیف زوجین تکالیف والدین) را تبیین می‌کند.

کلیدواژه‌ها


هرگاه مکلف با سوء اختیار، به سرپیچی از اوامر و نواهی شارع ناچار شود، عقاب ناشی از مخالفت با شارع از او نفی نخواهد شد و عملکرد وی اختیاری محسوب می شود و آثار حقوقی و کیفری متناسب با آن، مترتب خواهد شد. این قاعده که در کتب فقهی، اصولی و کلامی به قاعده ی «الامتناع بالاختیار لاینافی الاختیار» معروف است قاعده ای عقلی است که در استنتاج برخی از مبانی و احکام فقهی کبرای استدلال واقع می شود و کاربرد زیادی در حوزه ی تکالیف مکلفین دارد. این مقاله با هدف ایجاد توجه به ظرفیت این قاعده در بهبود قوانین حوزه ی خانواده و با استفاده از منابع کلامی، اصولی، فقهی و حقوقی به بررسی مفهوم قاعده و رابطه ی آن با برخی از قواعد فقهی می پردازد و با تحلیل موارد کاربرد آن در حوزه ی خانواده، کارگشایی این قاعده در حل مشکلات ناشی از استنکاف (خودداری) از انجام تکالیف حوزه ی خانواده (تکالیف زوجین- تکالیف والدین) را تبیین می کند.

×   قرآن کریم
×   ابن بابویه، محمدبن على 1362 ش. الخصال‏، ‏محقق/ مصحح: علی­اکبر غفارى، قم‏، جامعه مدرسین‏.
×   استادی 1387. المدخل الی عذب المنهل، قم‏، مجمع الفکر الاسلامی‏.
×   اسدی، لیلا سادات1390. درسنامه حقوق کیفری خانواده، تهران، کارور.
×   امامی، سید حسن. حقوق مدنی، تهران، اسلامیه.
×   انصارى، مرتضى 1421ه ق. صیغ العقود و الإیقاعات، قم، مجمع اندیشه اسلامى.
×   انصارى، مرتضى 1415 ه ق. المکاسب المحرمة و البیع و الخیارات، قم، کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
×   انصارى‏، محمد على 1390ه ش. الموسوعة الفقهیة المیسرة، قم، مجمع الفکر الاسلامی.
×   ایروانى، باقر 1429ق. کفایة الأصول فی اسلوبها الثانى، نجف، مؤسسه احیاء التراث الشیعه.
×   جواهرى، محمدتقى 1388ه ش. غایة المامول، قم، مجمع الفکر الاسلامی‏.
×   حسینى شیرازی، سید محمد 1419 ه‍ ق. الفقه، القانون، بیروت - لبنان، مرکز الرسول الأعظم (ص) للتحقیق و النشر.
×   حسینى مراغى، سید میر عبدالفتاح­بن على 1417ه ق. العناوین الفقهیة، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه.
×   حرعاملی، محمدبن حسن 1409ه ق. تفصیل وسائل الشیعه الی مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام).
×   حلی، محمدبن حسن­بن یوسف 1387ه ق. ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم، موسسه اسماعیلیان.
×   حلی، نجم­الدین جعفربن محمد 1408ه ق. شرائع الإسلام فی مسائل الحلال والحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان.
×   خویى، ابوالقاسم‏ 1417ق. محاضرات فی أصول الفقه، تقریرات محمد اسحاق‏ فیاض، قم‏، دارالهادى.
×   سبحانى‏، جعفر. بحوث فی الملل و النحل، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، مؤسسة الإمام الصادق(ع‏ ).
×   سبزوارى، سید عبدالأعلى 1413 ه‍ ق. مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام‌، قم، مؤسسه المنار.
×   طباطبائی حکیم، سید محسن 1410ه ق. منهاج الصالحین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات.
×   طباطبائی یزدی، سید محمد کاظم 1419ه ق. العروة الوثقى، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
×   طبسی، نجم الدین. النفی و التغریب فی مصادر التشریع الإسلامی‌، قم.
×   عاملى (شهید ثانى)، زین­الدین­بن على 1413 ه‍ ق. مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة.
×   --------- 1412ه ق. الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه (المحشی-سلطان العلما)، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
×   عاملى (شهید اول)، محمدبن مکى 1410 ه‍ ق. اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، بیروت، دارالتراث - الدار الإسلامیة.
×   غروی نائینی، محمد حسین1411ه ق. قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.
×   کاتوزیان، ناصر 1387 ش، حقوق مدنی خانواده، تهران، شرکت سهامی انتشار.
×      سیفی مازندرانى، علی اکبر1425ه‍ ق‌. مبانی الفقه الفعال فی القواعد الفقهیة الأساسیة، قم. اول‌،، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌،
×   مدرسی یزدی، سید عباس1410ه ق. نموذج فی فقه الجعفری، قم، کتابفروشی داوری.
×   محقق داماد یزدى، سید مصطفى 1406 ه‍ ق. قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامى.
×   محمدى، علی 1378ه ش. شرح کشف المراد، قم، دارالفکر.
×   مصطفوى، سید محمد کاظم 1421 ه‍ ق. مائة قاعده فقهیه، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
×   مظفر، محمد رضا 1387ش. أصول الفقه (با تعلیقه زارعى)، قم‏، بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم).
×   مکارم شیرازی، ناصر 1424ه ق. کتاب النکاح، قم، انتشارات مدرسه امام على­بن ابى­طالب (علیه السلام).
×   موسوی الخمینی، روح الله. تحریرالوسیله، قم، موسسه مطبوعات دارالعلم.
×   منصورى، ایاد 1427ق. البیان المفید فی شرح الحلقة الثالثة من حلقات علم الأصول،قم، حسنین (علیهم السلام).
×   نجفى، صاحب الجواهر، محمد حسن‌‌1404 ه‍ ق‌ ،  جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، محقق/ مصحح: عباس قوچانى- على آخوندى‌ بیروت- لبنان‌،دار إحیاء التراث العربی‌،هفتم‌
×   نائینى، محمد حسین ‏1352 ش‏. أجود التقریرات‏، تقریرات ابوالقاسم خویى، قم‏، مطبعه العرفان.
×   __________  1376ش. فوائد الاُصول (تقریرات محمد على کاظمى خراسانى‏)، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه.
×   هاشمی شاهرودی، سید علی 1426ه ق. دراسات فی علم­الاصول‏، قم، ‏دائرة المعارف الفقه الإسلامی.‏